Tollen en Optische Illusies door middel van Persistentie

Tollen en Optische Illusies door middel van Persistentie

Het is begin 1800 als er in Europa speelgoed op de markt verschijnt dat ontstaan is door gebruik te maken van theorieën en onderzoeken door wetenschappers en  natuurkundigen. Onderzoek naar bijvoorbeeld de kleurentheorie, de Caleidoscoop,  stroboscopische effecten en ‘tollen als persistentie-speelgoed’ .

In 1868 staat een uitgebreid artikel in ‘The Popular Educator’ getiteld ‘Various  Applications  of Spinning Forms which utilise the persistence of vision to create recognisable  shapes and optical illusions’. Nog steeds is het mij niet gelukt het artikel te krijgen maar ik heb wel twee kopieën van illustraties (afb. 1, 2) en, niet onbelangrijk,  bezit ik de daar afgebeelde tol met de instructies voor de ‘Toupie Cameleon Figurative’. De afbeeldingen op de instructie zijn ook gebruikt als illustratie bij het artikel. De tol komt uit Frankrijk (1860) en de maker is onbekend (afb.3 en 4).

In de doos van de tol vind je verschillende voorgevormde stukjes draadijzer, al dan niet gekleurd, en samen draaiend op een gekleurde schijf van de tol ontstaat er een optische illusie van ruimtes of volumes door middel van persistentie. Op de onderste rij van de instructie ziet u karikaturen die door hard rond te draaien op de tol een ander gezicht tonen: het ‘thaumatroop-effect’.
In deze periode is in Frankrijk nog een fabrikant actief op het gebied van tollen met optische illusies: Emile Chazelles (Paris, 1850-1890). Meer informatie  over deze fantastische fabrikant van ‘Toupies / Toupie physique’  etc. is niet bekend (afb. 5 en 6).
De eerste tol, voor zover mij bekend, heeft als naam ‘L’Eblouissante, Toupie sans egale’ met patent uit 1860 -1870 en was gemerkt met ‘E C’. de tol was in verschillende groottes verkrijgbaar zo ook varieerde het aantal accessoires bij iedere tol in het doosje van 20 tot 85 stuks (afb. 6). De tol was er voor iedere leeftijdcategorie:10 -12 jaar, 15 jaar, jongeren en volwassenen.
             
In 1872 krijgt Emile Chazelles in Parijs voor zijn nieuwe tol met de naam ‘La Graphidiene‘ de zilveren medaille. Dit was een tol met stroboscopische effecten, een variant van persistentie (afb. 7 en 8). Deze tol zelf komt uit de serie L’Eblouissante met als toevoeging ‘La Graphidiene’ en is in diverse maten te koop met 12 of 18 verschillende  zwarte schijven met grafische ontwerpen voor de stroboscopische illusie.
           

De laatste tol van Emile Chazelles die ik in dit korte overzicht van tollen wil laten zien en beschrijven is ‘La Bullières’. Aan de onderzijde van de tol staat ‘La Newtonienne’ als een hommage van Emile Chazelles aan de grote natuurkundige  Newton (1642-1727) en zijn theorieën over kleur en licht.
La Bulliéres is leverbaar in 6 verschillende groottes. De grootste uitvoering is, mede door gebruik te maken van persistentie,  goed voor 1000 fysica experimenten op het gebied van ruimte, geometrie, kleur en licht! (afb. 9 en 10).

Op alle doosjes met tollen van Emile Chazelles staat naast de naam van de tol  ook de wervende  tekst ‘Toupie  sans  égale’, een tol zonder zijn gelijken! Dat ben ik met Chazelles eens, op een enkele uitzondering na. De ‘Toupie Caméléon  Figurative’ en de hier onder afgebeelde ‘Toupie La Ravissante’ (1860-1880) zijn gemerkt met de initialen L.T. P  Frankrijk maar naam en verdere gegevens zijn onbekend (zie afb.11, 12 en 13).
          

Op deze laatste tol staat ‘Toupie Sans Pareille’ om aan te geven hoe weergaloos de tol  is! Heel bijzonder,  kan ik u vertellen. Deze tol heeft grote overeenkomsten met de tol die gebruikt wordt bij  ‘La Bullière van Chazelles’ met dit verschil dat bij de accessoires van ‘Toupie Ravissante’ een Fenakistiscoop is geleverd. Zeer, zeer uitzonderlijk.
Als je de tol laat draaien op een voetje plaats je een bijgeleverde kaart met figuurtjes (bijv.  lopende kinderen) op de tol om vervolgens met de Fenakistiscoop draaiend in je hand door de openingen te kijken.
En voor het eerst in de geschiedenis konden de kinderen en volwassenen uit de 19^e eeuw de sensatie zien die later tekenfilm en film zou worden genoemd.
Alle tollen uit de ‘pre-cinema’ periode die ik in dit artikel heb laten zien hebben er toe geleid dat de cinematografie in de 20^e eeuw volwassen is geworden.

Collectie Lourens Bas  Juni 2016

Voor wie meer wil zien over ‘Jouets Optique’ raad ik aan de pre-cinema collectie van François Binétruy te bekijken op www.collection-binetruy.com (->Jouets optique ->Jeux papier papergames & Toys en scroll naar beneden voor de tollen! Deze collectie is privé en er is niets te koop!
Ook is er een boek met de privécollectie van Werner Nekes over dit onderwerp , in het Duits ‘Ich sehe was, was du nicht siehest’ met 455 pagina’s. Zeker aan te bevelen.